Ο «συκοφάντης» και τα σύκα...

•Η σημασία του σύκου στην αρχαία Ελλάδα

•Τα σύκα (Ficus carica) ήταν υπερ-πολύτιμα για τους αρχαίους Έλληνες καθώς ήταν ένα από τα πιο σημαντικά γλυκαντικά τους, μαζί με το μέλι, καθώς δεν είχαν ζάχαρη και άλλα γλυκαντικά. Για την προστασία από κλοπές είχαν ισχυρές ποινές, ενώ αυτοί που εντόπιζαν και φανέρωναν τους κλέφτες των σύκων ονομάζονταν «συκο-φάντες» ! ! ! Σταδιακά οι «συκο-φάντες» άρχισαν να καταδίδουν, για εκδίκηση, άτομα που δεν είχαν κάνει κλοπή. Έτσι έφτασε στις μέρες μας, ο «συκοφάντης» να είναι αυτός που κατηγορεί ψευδώς και εσκεμμένα κάποιον…

•Πως προήλθε η φράση "συκοφάντης"

•Αλλά, οι ερμηνείες για το πως προήλθε η λέξη είναι πολλές. Είναι προφανες ότι η λέξη συκοφάντης προέρχεται από το σύκο και το ρήμα φαίνω, φανερώνω. Απορία για την προέλευση της λέξης είχαν εκφράσει ήδη οι αρχαίοι και ο Ζηνόδωρος, γραμματικός του 2ου αιώνα π.Χ. ήταν ο πρώτος που βρέθηκε σε ετυμολογικό δίλημμα και προτίμησε να παραθέσει δυο εκδοχές αν και φαίνεται να προτιμάει την πρώτη: σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή του Ζηνόδωρου, επειδή οι Αθηναίοι αγαπούσαν πολύ τα σύκα, υπήρχαν αρκετοί που πήγαιναν στους αγρούς και έβλεπαν αν ωρίμασαν τα σύκα· κι όποιος έφερνε πρώτος την είδηση ότι τα σύκα της χρονιάς είχαν ωριμάσει, αυτός ονομαζόταν αρχικά συκοσκόπος και αργότερα συκοφάντης, και από εκεί μεταφορικά απεκλήθη συκοφάντης όποιος έχωνε τη μύτη του στην ιδιωτική ζωή των άλλων, όπως πριν ανασκάλευε τα κλαδιά της συκιάς για να δει αν ωρίμασε ο καρπός της. 

•Η δεύτερη εκδοχή του Ζηνόδωρου είναι από τις ποιο γνωστές. Κάποτε είχε πέσει λιμός στην Αθήνα και ο δήμος ενέκρινε ψήφισμα που απαγόρευε την εξαγωγή σύκων· όποιοι κατάγγελλαν άλλους ψευδώς ότι εξάγουν σύκα, ονομάστηκαν συκοφάντες "Οἱ δὲ λέγουσιν ὅτι λιμοῦ γενομένου ἐν Ἀθήναις ψήφισμα ἐγένετο μὴ ἐκφέρειν σῦκα· ἐπιτηροῦντες οὖν τινὲς ἐκφέροντα σῦκα διέβαλλον, καὶ παρὰ τὸ περὶ σύκων φάναι, συκοφάντης ὁ ψευδῶς περὶ σύκων φαίνων". Τα ίδια, αλλά χωρίς λιμό, λέει ο Πλούταρχος μερικούς αιώνες αργότερα "κεκωλυμένου γὰρ ἐκφέρειν τὰ σῦκα μηνύοντες καὶ φαίνοντες τοὺς ἐξάγοντας ἐκλήθησαν «συκοφάνται»". Τα ίδια και ο Αθήναιος, ο οποίος μάλιστα επικαλείται παλιότερο (χαμένο σήμερα) σύγγραμμα του Ίστρου "Ἴστρος δ΄ ἐν τοῖς Ἀττικοῖς οὐδ΄ ἐξάγεσθαί φησι τῆς Ἀττικῆς τὰς ἀπ΄ αὐτῶν γινομένας ἰσχάδας͵ ἵνα μόνοι ἀπολαύοιεν οἱ κατοικοῦντες· καὶ ἐπεὶ πολλοὶ ἐνεφανίζοντο διακλέπτοντες͵ οἱ τούτους μηνύοντες τοῖς δικασταῖς ἐκλήθησαν τότε πρῶτον συκοφάνται". Ωστόσο η εκδοχή αυτή προσκρούει στο ότι δεν έχει βρεθεί κανένα τέτοιο ψήφισμα σε αρχαίο κείμενο, ούτε έχει και πολύ νόημα η απαγόρευση αφού σύκα είχε όλη η Ελλάδα άφθονα.

•Μια τρίτη εκδοχή, που σύμφωνα με το ελληνικό Liddell-Scott που τη διατύπωσε κάποιος Lancelot Shadwell, είναι ότι συκοφάντες αρχικά ονομάστηκαν εκείνοι που έσειαν τη συκιά για να φανερωθούν τα σύκα που ήταν κρυμμένα στα ψηλά κλαριά και στο πυκνό φύλλωμα, και από εκεί, μεταφορικά, όποιος ανάγκαζε με απειλές τους πλούσιους να του δίνουν χρήματα. Είναι γεγονός ότι στα αρχαία το σείω εμφανίζεται συχνά πλάι στο συκοφαντώ (π.χ. σε απόσπασμα του Αριστοφάνη) και μάλιστα ο Ησύχιος έχει λήμμα «σείσαι: συκοφαντήσαι»

•Μια τέταρτη εκδοχή, που την αναφέρει ο Αθήναιος, είναι ότι στη Ρόδο συκοφάντες ονομάζονταν οι υπεύθυνοι για την είσπραξη των φόρων από τους πολίτες, που καταβάλλονταν σε είδος (σύκα, λάδι και κρασί) - και μάλιστα ότι διάλεγαν για τη δουλειά αυτή τους πιο αξιόπιστους πολίτες.

•Μια πέμπτη εκδοχή, που την αναφέρει ο Νικόλαος Πολίτης στην εργασία του για τα υβριστικά σχήματα, αλλά και πολλοί άλλοι, βασίζεται στο υβριστικό σχήμα που οι Ιταλοί λένε far le fiche, με το χέρι σε σχήμα γροθιάς και τον αντίχειρα να προεξέχει ανάμεσα σε δείχτη και μέσο δάχτυλο. Υποθέτοντας ότι το σχήμα αυτό θα υπήρχε και στην αρχαιότητα και θα ονομαζόταν «σύκο» (πάντως στα νέα ελληνικά δεν έχει αυτή την ονομασία), θεώρησαν ότι η αρχική σημασία του συκοφάντη θα ήταν αυτός που δείχνει το σύκο, δηλαδή κάνει αυτό το υβριστικό σχήμα.

•Έκτη εκδοχή, αυτή που δέχεται το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη: συκοφάντες ονομάζονταν αυτοί που αποκάλυπταν όσους είχαν σύκα κρυμμένα στα ρούχα τους, δηλαδή μια ασήμαντη μικροκλοπή, και κατ’ επέκταση όσους κατέδιδαν ασήμαντες πράξεις και στη συνέχεια έκαναν ψευδείς καταγγελίες.

•Έβδομη εκδοχή, που θα μπορούσε να είναι παραλλαγή της δεύτερης: στην Αθήνα υπήρχαν ιερές συκιές, π.χ. η ιερά συκή των Φυταλιδών στο δρόμο προς Ελευσίνα (εκεί που είναι σήμερα ο Άγιος Σάββας, κοντά στο σταθμό Ελαιώνας του μετρό). Συκοφάντες λοιπόν, ήταν όποιοι κατάγγελναν τους κλέφτες των σύκων από τις ιερές συκιές, όπως αναφέρει κάποιος μεταγενέστερος σχολιαστής του Αριστοφάνη.

•Όγδοη εκδοχή είναι του Κ. Ρωμαίου από το Λεξικογραφικό Δελτίο της Ακαδημίας (τ. 4, σελ. 129-136), ότι ο αρχικός συκοφάντης ήταν αυτός που, στα Ελευσίνια Μυστήρια, αποκάλυπτε το «σύκον» των θεών· βλέπει δηλαδή μια λατρευτική αρχή, με τον συκοφάντη να είναι περίπου συνώνυμος του ιεροφάντη και να τελεί μιμητική συνουσία. Να πούμε εδώ ότι ο Ρωμαίος θεωρεί ότι σύκον έλεγαν οι αρχαίοι όχι ειδικά το γυναικείο μόριο αλλά τα αιδοία γενικώς και μάλιστα ότι το far le fiche συμβόλιζε τη συνουσία, με το αντρικό σύκο να είναι ο αντίχειρας και ο δείκτης με τον μέσο να συμβολίζουν το γυναικείο.

•Η λέξη "συκοφάντης" στην ιστορία...

•Η λέξη συκοφάντης εμφανίζεται πρώτη φορά στους Αχαρνείς του Αριστοφάνη,  όπου μάλιστα υπάρχει και πρόσωπο της κωμωδίας Συκοφάντης, που εμφανίζεται στο μαγαζί που έχει στήσει ο Δικαιόπολης και θέλει να καταγγείλει τον Μεγαρίτη και τα «γουρουνάκια» του ως εχθρούς της πόλης και που τον διώχνει κακήν κακώς ο Δικαιόπολης, παρόλο που ο Συκοφάντης ενίσταται «ου γαρ φανώ τους πολεμίους;» (να μη μαρτυρήσω τους εχθρούς;)… Συκοφάντης λοιπόν, o δημόσιος μηνυτής, αυτός που καταγγέλλει στους δικαστές παρανομίες άλλων όπως λαθρεμπόριο, φοροδιαφυγή, παράνομο πλουτισμό, και βέβαια αργότερα αυτός που εκβιάζει πλούσιους πολίτες για πραγματικά ή για ανύπαρκτα αδικήματά τους, που μ’ αυτή τη σημασία βρίσκουμε άφθονες χρήσεις στην κλασική εποχή και που τελικά αυτή η αρνητική σημασία επικράτησε αν και, όπως βλέπουμε στον Αριστοφάνη, από την αρχή είχε (και) αρνητική χροιά ο όρος. Τον συκοφάντη τον δανείζεται η λατινική γλώσσα, sycophanta, και από εκεί περνάει στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Όμως, στα αγγλικά η λέξη παθαίνει, από νωρίς μάλιστα, μια ενδιαφέρουσα σημασιολογική μεταβολή, κι έτσι η σημασία του συκοφάντη χάνεται και επικρατεί η σημασία του κόλακα, και μάλιστα του χαμερπή και δουλοπρεπή κόλακα, και αυτή είναι η σημερινή σημασία της αγγλικής λέξης sycophant. Αλλά δεν είναι και ανεξήγητη η αλλαγή της σημασίας στα αγγλικά, που μάλιστα εμφανίζεται κιόλας από το 1575, αφού οι ισχυροί της εποχής περιστοιχίζονταν από διάφορα τσιράκια τα οποία έπαιζαν και το ρόλο του συκοφάντη, δηλαδή διέδιδαν ψευδείς φήμες για πολιτικούς αντιπάλους, αλλά και του τσανακογλείφτη, του κόλακα, του εξαπτέρυγου θα λέγαμε σήμερα. 

• 

•Πηγές - Άρθρα - Πληροφορίες

•http://homouniversalisgr.blogspot.gr/ [Πρόσβαση 10/8/2015]

•http://lexithiras.blogspot.gr/ [Πρόσβαση 10/8/2015]

•http://www.logiosermis.net/ [Πρόσβαση 10/8/2015]

•https://sarantakos.wordpress.com/ [Πρόσβαση 10/8/2015]

• 

•Επιμέλεια - Κείμενο Χρήστος Ράμμος

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ

http://wi-fi-votaniki.net/el/node/25

•